Kişilik, genetik yatkınlık önemli olmakla beraber ağırlıklı olarak çevreyle etkileşim sonucu oluşmaktadır. Bir insanın doğduğu andan itibaren çevresinde yer alan bireylerle olan etkileşimi kişilik oluşumunda derin izler bırakmakta ve kişiliğin şekillenmesinde etkili olmaktadır. Kişilik bozukluğu ise ergenlik ya da erken yetişkinlik dönemlerinde ortaya çıkan ve artık kişilik özelliklerinden biri haline gelmiş bir rahatsızlıktır. Kökleri çok derinlere inen bu bozuklukların tedavi süreci uzundur ve süreklilik gerektirmektedir.
Kişiliğimiz ‘o nasıl biridir’ sorusununa cevap veren, aynı zamanda kişiyi diğer bireylerden ayıran ve süreklilik gösteren davranış biçimleridir. Kişilik özellikleri ise çok çeşitli toplumsal ve kişisel ortamlarda sergilenen, kişinin kendisini ve çevresini algılaması, ilişki kurma biçimi ve düşünceleri ile ilgili bir yapıdır. Kişilik özellikleri esneklikten yoksun ve uyum bozucu, işlevsellikte belirgin bir bozulma ya da öznel bir sıkıntıya neden oluyorsa kişilik bozuklukları düşünülebilir. Bir kişilik bozukluğunun başlıca özelliği kişinin kültürüne göre beklenenden önemli ölçüde sapmalar gösteren süregiden bir iç yaşantı ve davranış örüntüsüdür. Bir kişilik bozukluğunun özellikleri genellikle ergenlik ya da erken erişkinlik döneminde tanınabilir. Kişilik bozuklukları birçok psikiyatrik rahatsızlığın da oluşmasına zemin hazırlayabilmektedir.
Kişilik bozukluklarının kesin olarak nedenleri bilinmemekle birlikte bu hastalıkları etkileyen faktörlerin olduğu düşünülmektedir.
Genetik geçişle ilgili yapılan çalışmalar bulunmaktadır. Özellikle antisosyal kişilik bozukluğu ve obsesif kişilik bozukluklarında genetik bir yatkınlık oluğunu ortaya koymaktadır.
Anne ve baba ya da çocuğu büyüten aile yakınlarında bulunan kişilik bozuklukları etken olabilmektedir. Ebeveynler çocuğun rol modeli oldukları ve çocuk ilk bu davranışları kopyalayacağı için bozuk davranış kalıplarını öğrenebilmektedir.
Çocuklukta yaşanan duygusal travmalar da yine kişilik bozukluklarını arttıran faktörler arasında yer alabilmektedir.
Kişinin hayatında çok değer verdiği bir insanın kaybı ya da yaşadığı duygusal travmatik başka olaylar nedenler arasında sayılabilmektedir.
Belirtiler genellikle ergenlik ve erken erişkinlik dönemlerinde ortaya çıkmaktadır. Ergenlik dönemleri kişinin aile ortamından çıkıp sosyal çevresiyle etkileşiminin arttığı, kendini birey olarak ifade etmeye başladığı dönemlerdir. Aile içindeyken fark edilmeyen bazı kişilik özellikleri sosyal çevrede daha fark edilir olmaya başlayabilmektedir.
Kişilik bozukluklarında kişinin karakter özellikleri ve davranışları uzun süredir bu şekildedir bu da aile, sosyal ve iş yaşantısını etkiler ve bozar.
Kişilik bozuklukları belirtileri kişililik bozukluğu türlerine göre değişebilmektedir. Çevresiyle etkileşiminde daha gürültülü tablolara sebep olan kişilik bozukluklarının yanında içe kapanıklık ve çekingenlikle kendini gösteren kişilik bozukluğu belirtileri de bulunmaktadır.
Bazen de yaşadıkları güçlük ve zorluklar için başkalarını suçlama eğilimde de olabilirler. Bu durumlarda kişilerin çevreleri durumdan muzdarip olmaktadır.
Kişilik bozukluklarıyla birlikte görülen başka psikolojik hastalıklar da görülebilmektedir. Bazı kişilik bozukluklarıyla beraber, alkol ve madde bağımlılığı, OKB, panik bozukluk, sosyal fobiler sık rastlanılan diğer psikolojik sorunlardır.
Kişilik bozuklukları da kendi aralarında 3 gruba ayrılmaktadır. A kümesi garip ve başkasına benzemeyen, B kümesi duygusal ve dramatik, C kümesinde ise korkulu ve kaygılı kişilik bozuklukları yer almaktadır.
Kuşkucu (Paranoid) Kişilik Bozukluğu
Erken erişkinlikte başlayan ve değişik bağlamlarda ortaya çıkan, başkalarının davranışlarını kötü niyetli yorumlamak gibi, başkalarına karşı duyulan genel bir güvensizlik ve kuşkuculuk halinin olmasıdır. Genellikle;
Yeterli bir temele dayanmayan, başkalarının kendisini sömürdüğünden ve ya da kendisine kötülük yapıp kendisini aldattığından kuşkulanır. Söylediklerinin ya da paylaştıklarının kendisine karşı kullanılacağı korkusu ile başkalarına açılmak istemez.
Sıradan sözlerden ya da olaylardan, aşağılanma ya da göz korkutma anlamı çıkartır
Sürekli kin besler. Eşinin ya da partnerinin kendisine bağlılığı ile ilgili yineleyici kuşkuları vardır.
Şizoid Kişilik Bozukluğu
Daha çok toplumsal ilişkilerden kopma ve kişilerarası ilişkilerde duygularını kısıtlı gösterme yaygın örüntüsüdür. Neredeyse her zaman tek başına etkinliklerde bulunmayı yeğler. Birinci derece akrabaları dışında yakın arkadaşları ya da sırdaşları yoktur. Duygusal olarak da genellikle soğuktur, kopuktur ve tekdüze duygulanımları (Bireyin uyaranlara, olaylara, anılara,düşüncelere duygusal tepki ile katılabilme yetisi) vardır.
Şizotipal Kişilik Bozukluğu
Yakın ilişkilerinde birdenbire rahatsızlık duyma ve yakın ilişkiye girme yeterliliğinin düşük olması ile kendini gösteren toplumsal ve kişilerarası eksikliklerin yanı sıra bilişsel ve algısal çarpıtmalar ve sıra dışı davranışlarla gözlemlenen bir örüntüdür. Yadırganacak kadar olağana aykırı düşünce ya da konuşmalar (örn, belirsiz, çevresel ya da çok ayrıntılı ya da basmakalıp) vardır. Uygunsuz ya da kısıtlayıcı duygulanımları vardır.
Antisosyal Kişilik Bozukluğu
15 yaşından beri süregelen, başkalarının haklarını umursamayan ve çiğneyen bir kişilik örüntüsüdür. Sık sık yalan söyleme, takma adlar kullanma, kişisel çıkar ya da zevki için insanları dolandırma ve tutuklanmasına yol açan yineleyici eylemlerde bulunma ile yaygın bir örüntüdür. Sık sık kavga dövüşlere katılma, sinirlilik ve saldırganlık, sürekli bir işinin olmaması ve sorumluluklarını yerine getirmeme ile karakterizedir. Yine başkasını incitmesi, başkasına kötü davranması durumunda aldırmazlık ve vicdan azabı çekmeme durumudur.
Borderline Kişilik Bozukluğu
Kişilerarası ilişkilerinde, benlik algısında ve duygulanımında tutarsızlık ve belirgin dürtüsellik ile giden bir kişilik örüntüsüdür. Kişilerarası ilişkilerinde gözünde aşırı büyütme (göklere çıkarma ) ve yerin dibine sokma uçları arasında gelip giden, tutarsız ve genellikle gergin kişilerdir. Kimlik karmaşası ve süreğen bir boşluk duygusu buna eşlik eden yineleyici intihar düşünceleri, girişimleri ya da göz korkutmaları vardır. Uygunsuz, yoğun öfke ya da öfkesini denetlemekte güçlük çekme de yaygındır.
Histriyonik Kişilik Bozukluğu
Aşırı duygusallık ve ilgi çekme arayışı ile giden kişilik örüntüsüdür. Genellikle bulunduğu ortamda ilgi odağı olmadığında rahatsız olur. Başkalarıyla olan etkileşimleri, cinsel yönden, ayartıcı, kışkırtıcı ya da baştan çıkartıcı, uygunsuz davranışlar şeklindedir. İlgi çekmek için sürekli dış görünümünü kullanır. Birden değişen yüzeysel duygular gösterir. Kolay etki altında kalır ve yapmacık davranır ve duygularını abartır. Ayrıca ilişkilerin olduğundan daha yoğun olması gerektiğini düşünürler.
Narsistik Kişilik Bozukluğu
Büyüklenme, beğenilme ve empati kuramama ile yaygın görülen kişilik örüntüsüdür. Başarılarını, yeteneklerini abartma ve kendini üstün biri olarak görme eğilimi içindedir. Kendi çıkarı için insanları kullanan ve çok fazla beğenilme arzusu içindedir. Başkalarının duygularını ve ihtiyaçlarını anlamak istemez. Genellikle başkalarına saygısız davranır, kendini beğenmiş davranışlar ya da tutumlar sergiler.
Çekingen Kişilik Bozukluğu
Kişi eleştirilme onaylanmama ya da dışlanma korkuları yüzünden, kişisel ilişki kurmayı gerektiren işle ilgili etkinliklerden kaçınır. Toplum içinde yetersizlik duyguları ve olumsuz değerlendirilmeye aşırı duyarlılık ile karakterizedir. Genellikle seveceklerini kesin olarak bilmedikçe insanlarla ilişkiye girmez. Utandırılacağı ya da alay edileceği korkusu yüzünden yakın ilişkilerde tutuk davranışlar sergiler.
Bağımlı Kişilik Bozukluğu
Boyun eğici, yapışkan davranışlara ve ayrılma korkularına yol açan, ilgilenilme gereksinimi ile daha çok uyumlu olan kişilik bozukluğudur. Başkalarından çok öğüt ve güvence almadıkça güncelik kararlar almak konusunda oldukça güçlük çekerler. Yaşamının çoğu alanından kendileri yerine başkalarının sorumluluk almasına gereksinir. Kendi başlarına bir işe girmek ve sürdürmek konusunda sıkıntı yaşarlar.
Takıntılı-Zorlantılı Kişilik Bozukluğu
Yapılan etkinliğin başlıca amacını gözden kaçırıp ayrıntılar, kurallar, sıralama, düzen ve örgütlenme ya da tasarımıyla uğraşıp duran kişilerdir. Aşırı düzenlilik, eksiksizlik, düşüncelerini ve kişilerarası ilişkilerini denetim altında tutma uğraşları ile karakterizedir.
Kişilik bozukluğu olan birçok insan hayatına normal şekilde devam edebilmektedir. Kişilik bozukluğu olan kişiler hastalığının farkında olmadıkları için genellikle kendi başlarına tedavi arayışı içinde olmazlar. Genelde aile ya da arkadaş gibi çevrelerindeki insanlara zarar verdikleri zaman onlar tarafından tedaviye getirilmektedir. Belli gruplar haricinde kendiliklerinden doktora başvuran hasta sayısı oldukça azdır. Sonuç olarak hastaların birçoğu tedavi edilmez.
Kişilik bozukluğu oturmuş davranışlarının düzeltilmesi gereken bir rahatsızlıktır. Kişinin yıllardır edindiği davranışları hızlı bir şekilde değiştirmesi mümkün olmadığı için tedavi süreci uzun sürebilmektedir. Kişinin tedavi için istekli olması ve bu süreci kabul etmesi tedavi için çok önemlidir.
Kişilik bozukluklarında tedavinin ana unsuru psikoterapidir. Kişilik bozukluğunun türüne bağlı olarak psikoterapi metodu değişebilmektedir. Psikoterapi sürecine gerektiği zamanlarda ilaç tedavisi de eklenebilmektedir. Psikoterapi tedavisinde, temel amaç hatalı düşünce kalıplarının değerlendirilmesi, yeni düşünce ve davranış kalıplarının öğrenilmesidir. Psikoterapi süreci aynı zamanda başa çıkma ve kişiler arasındaki ilişki becerilerini geliştirmeyi amaçlar. Burada bahsedilen psikoterapi süreci uzun ve süreklilik arz eden bir süreçtir.
